KIHARUSI

KIHARUSI

Kimya Kimya, Kinaangamiza: Adui Mpya Mlangoni Pako.

Mshindo Usiotarajiwa Katika Maisha ya Juma

Juma alikuwa mwanaume wa kawaida, mmoja kati ya mamilioni wanaoijenga Dar es Salaam. Akiwa na umri wa miaka 48, maisha yake yalikuwa yamejengwa juu ya msingi wa matumaini na jasho. Kila asubuhi, aliondoka nyumbani kwake Mbagala, akipambana na msongamano wa magari kuelekea kazini kwake Kariakoo, akibeba ndoto za kuwasomesha watoto wake na kumjengea nyumba bora mke wake, Amina. Jioni zake, hasa mwisho wa wiki, zilikuwa na desturi moja: kukutana na marafiki zake kwenye kijiwe chao pendwa, wakifurahia nyama choma na vinywaji baridi huku wakijadili siasa na michezo.

Amina alikuwa amemzoea Juma kulalamika kuhusu maumivu ya kichwa ya mara kwa mara. "Juma, hebu nenda hospitali ukapime hiyo presha," alimsihi mara nyingi. Juma, kama wanaume wengi, alipuuza. "Ah, mke wangu, ni uchovu tu wa kazi na jua la Dar," alijibu huku akitabasamu, akiamini kuwa yeye ni imara, na magonjwa ni ya wengine. Hakuwa na muda wa "kujisikilizia."

Usiku mmoja wa Jumanne, kila kitu kilibadilika. Walikuwa sebuleni wakitazama taarifa ya habari. Juma alijaribu kusema kitu, lakini maneno yalitoka kwa shida, kama mtu aliyekunywa pombe kupita kiasi. Amina aligeuka kumtazama, na akashtuka. Upande mmoja wa uso wa mumewe ulikuwa umelegea, na mdomo wake ulikuwa umepinda.

"Juma, una nini?" Amina aliuliza kwa hofu.

Juma alijaribu kuinua mkono wake wa kulia ili kumtuliza, lakini mkono ulikuwa mzito, kama si wake. Ulikuwa umepooza. Ghafla, alihisi kuchanganyikiwa na kizunguzungu kikali. Ndani ya akili ya Amina, maneno aliyowahi kuyasikia kwenye tangazo la afya redioni yalijirudia kwa kasi ya umeme. Alikumbuka kifupi cha UPESI.

U - Uso. Aliuona uso wa Juma umepooza upande mmoja.
P - Pooza. Aliuona mkono wa Juma umeshindwa kunyanyuka.
E - Eleza. Alimsikia Juma akishindwa kueleza au kuongea vizuri.
SI - Simu Upesi.

Bila kupoteza muda, Amina alipiga kelele kuwaita majirani huku akitafuta namba ya gari la kukodi. Mshindo uliokuwa umempiga Juma haukuwa wa kawaida. Ulikuwa ni Kiharusi, adui mpya aliyekuwa ameingia nyumbani mwao bila hodi, na maisha yao hayangekuwa sawa tena.

Sura ya Kwanza: Kufunua Pazia la Adui Asiyeonekana

Kisa cha Juma si hadithi ya kusikitisha tu; ni kioo kinachoakisi uhalisia mchungu unaoikabili jamii yetu leo. Kiharusi, au 'stroke' kwa Kiingereza, kimekuwa janga la kimyakimya linaloangamiza maisha na familia nyingi nchini Tanzania na Afrika kwa ujumla. Kwa lugha rahisi, kiharusi hutokea pale ambapo mshipa wa damu unaopeleka damu na oksijeni kwenye ubongo unapoziba (kiharusi cha iskemia) au kupasuka (kiharusi cha haemorajia).1 Fikiria mfumo wa maji wa nyumba yako; kiharusi ni kama bomba kuu la kupeleka maji kwenye ubongo limeziba ghafla au kupasuka. Matokeo yake ni kifo cha haraka cha seli za ubongo, na kusababisha ulemavu wa kudumu au kifo.

Takwimu za kisayansi zinatisha na zinapaswa kutushtua sote. Zaidi ya 75% ya vifo vyote vinavyotokana na kiharusi duniani hutokea katika nchi za kipato cha chini na cha kati (LMICs), kundi ambalo Tanzania ni sehemu yake.4 Hii ina maana kwamba mzigo wa ugonjwa huu unatuangukia sisi zaidi. Utafiti wa kina uliofanywa nchini Tanzania, unaojulikana kama Tanzanian Stroke Incidence Project (TSIP), ulifunua ukweli wa kutisha. Wakati kiwango cha kiharusi katika maeneo ya vijijini (Wilaya ya Hai) kilikuwa 108.6 kwa kila watu 100,000, kiwango hicho kiliruka na kufikia

315.9 kwa kila watu 100,000 katika maeneo ya mijini kama Dar es Salaam.6 Hiki ni kiwango cha juu mno, kinachozidi viwango vya nchi nyingi zilizoendelea.

Hii ina maana gani? Ina maana kwamba mtindo wa maisha wa mijini, kama ule wa Juma, unaongeza hatari ya kupata kiharusi kwa karibu mara tatu. Adui huyu si wa mbali; anazaliwa na kukua kutokana na jinsi tunavyoishi, tunavyokula, na tunavyopuuza afya zetu mijini. Mbaya zaidi, tafiti zinaonyesha kuwa vifo vinavyotokana na kiharusi nchini ni vingi mno. Utafiti mmoja uliofanywa kaskazini-magharibi mwa Tanzania ulionyesha kuwa kiwango cha vifo kinaweza kufikia 96.5% ndani ya miaka mitatu baada ya kupata kiharusi.7 Huyu ni adui anayeua, na anaua bila huruma. Ni wakati wa kuacha kuona kiharusi kama ugonjwa wa wazee au wa watu wa mbali; ni adui mpya aliye mlangoni petu.

Sura ya Pili: Mizizi ya Janga: Viashiria vya Hatari Tunavyovipuuza

Ili kumshinda adui, ni lazima kwanza tujue anatumia silaha gani na anapitia njia zipi. Mizizi ya janga la kiharusi imejikita katika viashiria vya hatari ambavyo wengi wetu, kama Juma, tunavichukulia poa au kuvipuuza kabisa.

Hebu turudi nyuma kidogo, miezi sita kabla ya Juma kupata kiharusi. Alikuwa amekwenda kwenye zahanati ya jirani kupata matibabu ya malaria. Wakati wa vipimo, muuguzi alimwambia, "Bwana Juma, presha yako iko juu kidogo, 150/95. Hii si nzuri." Alipewa dawa za kupunguza shinikizo la damu na kuambiwa azitumie kila siku. Kwa wiki ya kwanza, Juma alimeza vidonge vyake. Lakini baada ya wiki mbili, alipoona maumivu ya kichwa yamepungua na alihisi "yuko fiti," aliacha kutumia dawa. "Dawa za nini na mimi mzima?" alijiambia. Hakuwahi kurudi tena kliniki kupima presha.

Hiki ndicho kosa kubwa linalofanywa na maelfu ya Watanzania. Shinikizo la juu la damu (hypertension) ndiyo sababu kuu na namba moja ya kiharusi, kwa aina zote mbili, ya kuziba na ya kupasuka kwa mishipa.1 Takwimu kutoka hospitali za Tanzania ni shahidi: kati ya 72% na 86% ya wagonjwa wote wa kiharusi walikuwa na historia ya shinikizo la juu la damu.4 Lakini sehemu ya kusikitisha zaidi ni hii: wengi wao, kama Juma, walikuwa hawafuati matibabu ipasavyo. Utafiti mmoja ulionyesha kuwa ni asilimia ndogo tu ya wagonjwa waliokuwa wanatumia dawa zao za presha mara kwa mara kabla ya kupata kiharusi.5

Pengu hili kati ya kujua una tatizo na kuchukua hatua za kudumu ndilo linaloua. Watu huacha dawa kwa sababu wanahisi wako sawa, kwa sababu ya gharama, au kwa sababu hawaelewi kuwa shinikizo la damu ni ugonjwa sugu unaohitaji matibabu ya maisha. Hii tabia ya kupuuza ndiyo inayompa adui, Kiharusi, nguvu ya kushambulia.

Mbali na shinikizo la damu, viashiria vingine vya hatari vinatokana na mtindo wetu wa maisha:

Lishe Mbovu: Ulaji wa vyakula vyenye mafuta mengi, chumvi nyingi, na sukari nyingi huchangia kuziba kwa mishipa ya damu (atherosclerosis), ambayo ni chanzo kikuu cha kiharusi cha iskemia.1 Mapenzi yetu kwa nyama choma, chipsi, na vinywaji baridi yanatuweka kwenye hatari kubwa.
Unywaji Pombe na Uvutaji Sigara: Hivi ni vichocheo vikubwa vinavyoharibu mishipa ya damu na kuongeza shinikizo la damu.11
Ukosefu wa Mazoezi: Maisha ya kukaa ofisini, kwenye gari, na mbele ya runinga yanachangia unene uliopitiliza, kisukari, na shinikizo la juu la damu—vyote vikiwa ni viashiria vikuu vya kiharusi.10
Kisukari: Ugonjwa wa kisukari huongeza hatari ya kiharusi mara mbili hadi tatu.8

Hivi vyote si magonjwa ya ajabu. Ni matokeo ya maisha ya kisasa tunayoishi. Ni lazima tukubali kuwa adui huyu hatoki nje, anatokana na chaguzi zetu za kila siku.

Sura ya Tatu: Shika Hatamu – Nguvu ya Kinga Iko Mikononi Mwako

Habari njema katikati ya hofu hii yote ni kwamba karibu 80% ya viharusi vinaweza kuzuilika.11 Nguvu ya kujilinda dhidi ya adui huyu iko mikononi mwetu. Badala ya kusubiri janga litokee, tunaweza kuchukua hatua madhubuti za kinga leo. Wahenga walisema, “Heri kuzuia kuliko kuuguza,” na methali hii ina ukweli wa kisayansi kuliko wakati mwingine wowote.13 Sayansi ya kisasa inatupa njia za kuishi kulingana na hekima hii ya kale.

Mabadiliko ya Mtindo wa Maisha: Silaha Yako Kuu

Huna haja ya kubadilisha maisha yako yote kwa siku moja. Anza na hatua ndogo, lakini za kudumu.

Badilisha Lishe Yako: Hii haimaanishi uache kula vitu unavyovipenda, bali kula kwa akili. Punguza matumizi ya chumvi kwenye chakula. Ongeza mboga za majani na matunda kwenye kila mlo. Badala ya kukaanga vyakula, tumia njia za kuchemsha, kuoka, au kuchoma.11 Chagua samaki angalau mara mbili kwa wiki, hasa wale wenye mafuta ya omega-3 kama vile sato na sangara, ambao ni wazuri kwa afya ya moyo.10
Fanya Mazoezi: Huna haja ya kwenda ‘gym’ ya gharama kubwa. Anza kwa kutembea kwa kasi kwa dakika 30 kila siku. Tumia ngazi badala ya lifti. Shuka kituo kimoja kabla ya unachokwenda na umalizie kwa miguu. Mazoezi ya mara kwa mara husaidia kudhibiti uzito, shinikizo la damu, na viwango vya sukari.10
Acha Uvutaji Sigara na Punguza Pombe: Hii ni moja ya zawadi bora unazoweza kuupa mwili wako. Kuacha kuvuta sigara hupunguza hatari ya kiharusi mara moja.14 Unywaji pombe kupita kiasi huongeza shinikizo la damu; kwa wanaume, isizidi vinywaji viwili kwa siku, na kwa wanawake, kinywaji kimoja.12
Dhibiti Mkazo na Pata Usingizi wa Kutosha: Mkazo wa maisha ya mjini ni halisi. Tafuta njia za kupumzisha akili yako—iwe ni kwa kusikiliza muziki, kuzungumza na marafiki, au kufanya ibada. Ukosefu wa usingizi wa kutosha (chini ya saa 6 kwa usiku) umehusishwa na ongezeko la hatari ya kiharusi.10

Umuhimu wa Vipimo vya Mara kwa Mara: Jue Namba Zako

Kitendo cha kwenda hospitali kupima afya yako mara kwa mara si dalili ya ugonjwa, bali ni dalili ya akili na kujipenda. Kama unavyopeleka gari lako ‘service’ mara kwa mara, ndivyo unavyopaswa kuupeleka mwili wako kwa wataalamu wa afya.15

Gundua Maadui Kimyakimya: Vipimo vya mara kwa mara, hasa vya shinikizo la damu, sukari, na kolesteroli, vinaweza kugundua matatizo katika hatua za awali kabla hayajaleta maafa kama yaliyompata Juma.17
Punguza Gharama za Baadaye: Gharama ya kupima afya ni ndogo sana ukilinganisha na gharama za kutibu kiharusi na kuishi na ulemavu wake. Kinga ni nafuu kuliko tiba.15
Jenga Uelewa: Kujua namba zako—shinikizo lako la damu liko ngapi, sukari yako iko kiwango gani—kunakupa nguvu ya kufanya maamuzi sahihi kuhusu maisha yako. Unakuwa dereva wa afya yako, si abiria anayesubiri ajali.15

Watu wazima wenye umri wa zaidi ya miaka 40 wanashauriwa kupima afya zao angalau mara moja kwa mwaka. Kwa wale wenye historia ya magonjwa haya kwenye familia zao, vipimo vya mara kwa mara ni muhimu zaidi.19

Sura ya Nne: Mapinduzi ya Kidigitali – Vifaa vya Kukulinda Kiganjani

Tunaishi katika zama za kidijitali. Serikali ya Tanzania inahimiza matumizi ya teknolojia kuboresha huduma za afya, ikiwa na maono ya "afya kwenye kiganja cha mkono".20 Hii si ndoto ya mbali; ni uhalisia ambao kila mmoja wetu anaweza kuutumia kujilinda dhidi ya kiharusi. Teknolojia inatupa zana za kuwa walinzi wa afya zetu wenyewe.

Mlinzi Wako wa Kwanza: Mashine za Kupima Presha Nyumbani

Moja ya sababu kuu zinazofanya watu kama Juma waache dawa za presha ni kwa sababu "hawajisikii wagonjwa." Mashine za kidijitali za kupima shinikizo la damu nyumbani ni suluhisho la moja kwa moja kwa tatizo hili. Vifaa hivi, ambavyo sasa vinapatikana kwa urahisi na kwa bei nafuu katika maduka mengi nchini Tanzania 22, vinakupa uwezo wa kuona namba zako halisi kila siku. Hii inabadilisha dhana ya "kujisikia" na kuleta ukweli wa "kujua." Unapoona namba zako ziko juu, unapata motisha wa kisaikolojia wa kuchukua hatua—iwe ni kunywa dawa zako au kubadilisha mtindo wa maisha.

Kutumia kifaa hiki ni rahisi sana. Fuata hatua hizi rahisi ili kupata vipimo sahihi:

Hatua	Maelezo
1. Andaa	Keti kwenye kiti vizuri huku mgongo wako ukiwa umeegemea. Tulia kimya kwa dakika 3 hadi 5 kabla ya kupima. Weka mkono wako juu ya meza, ukiwa umenyooka na kiganja kikitazama juu. Hakikisha mkono wako uko sawa na usawa wa moyo wako.23
2. Vaa Kifaa (Cuff)	Vaa kifaa kwenye mkono wako mtupu (bila nguo), takriban sentimita 2-3 (upana wa vidole viwili) juu ya kiwiko cha mkono. Kaza kiasi kwamba unaweza kuingiza ncha za vidole viwili tu chini yake. Hakikisha mrija wa hewa unaelekea katikati ya mkono wako.23
3. Pima	Bonyeza kitufe cha "Start" au "Anza". Kaa kimya na bila kujitingisha wakati kifaa kikijaza hewa na kupima. Usiongee. Kifaa kitajaa hewa na kisha kitatoa hewa chenyewe taratibu.23
4. Soma na Rekodi	Baada ya kipimo kukamilika, namba za shinikizo lako la damu (systolic na diastolic) na mapigo ya moyo (pulse) zitaonekana kwenye skrini. Andika namba hizi kwenye daftari na uende nazo kwa daktari wako wakati wa miadi yenu. Inashauriwa kupima mara mbili kwa siku, asubuhi na jioni.23

Mlinzi Wako wa Saa 24: Saa za Kisasa (Smartwatches)

Saa za kisasa, au ‘smartwatches,’ ambazo zinazidi kupatikana nchini 26, si za kuonyesha muda na urembo pekee. Ni walinzi wa afya yako wanaofanya kazi saa 24. Moja ya kazi zake muhimu zaidi ni ufuatiliaji endelevu wa mapigo ya moyo.27

Moja ya sababu kubwa za kiharusi ambazo mara nyingi hazigunduliki ni hali inayoitwa Atrial Fibrillation (AFib)—yaani, mapigo ya moyo yasiyo na mpangilio maalum. Mtu anaweza kuwa na hali hii bila kujua, na inamuweka kwenye hatari kubwa ya damu kuganda na kusafiri hadi kwenye ubongo, na kusababisha kiharusi.27 Saa nyingi za kisasa zina uwezo wa kutambua mapigo ya moyo yasiyo ya kawaida na kukupa tahadhari.30 Hii ni kama kuwa na mlinzi binafsi anayechunga moyo wako hata unapokuwa umelala, akikupa taarifa ya mapema ili uweze kutafuta ushauri wa daktari kabla ya maafa kutokea.

Hitimisho: Mustakabali wa Juma, na Chaguo Lako

Miezi kadhaa baada ya ule usiku wa Jumanne, maisha ya Juma yalikuwa yamebadilika kabisa. Hakuwa tena yule mwanaume mchangamfu aliyekuwa akiongoza mijadala kwenye vijiwe vya nyama choma. Sasa, kila siku ilikuwa ni mapambano. Mazoezi ya viungo (physiotherapy) yalikuwa magumu na yenye maumivu, akijifunza upya jinsi ya kutembea na kutumia mkono wake wa kulia uliopooza.31 Alihitaji msaada wa Amina kwa karibu kila kitu, kutoka kuvaa nguo hadi kula. Ndoto zake kubwa zilikuwa zimepungua na kuwa moja tu: kuweza kujihudumia mwenyewe tena.

Gharama za matibabu na kukosa kwake uwezo wa kufanya kazi viliiweka familia yake katika hali ngumu sana kifedha. Ule uimara aliokuwa akijivunia ulikuwa umetoweka, na mahali pake palikuwa na majuto. "Laiti ningemsikiliza Amina," alikuwa akimwambia rafiki yake wa karibu, "Laiti ningeichukulia ile presha kwa uzito."

Lakini katikati ya majuto hayo, Juma mpya alizaliwa. Alikuwa Juma ambaye sasa alielewa thamani ya afya kuliko mali.33 Siku moja, marafiki zake walipomtembelea, aliwatoa nje na kuwaonyesha mashine yake mpya ya kupima presha. Kwa mkono wake wa kushoto, aliwafundisha jinsi ya kuitumia, mmoja baada ya mwingine. "Msifanye kosa nililofanya mimi," aliwaambia kwa sauti iliyojaa uzito, "Huyu adui, kiharusi, anazuilika. Msiwe wazembe." Juma alikuwa amebadilika kutoka kuwa muhanga na kuwa mwalimu, akijaribu kuokoa wengine kutoka kwenye njia aliyoipitia.

Hadithi ya Juma ina miisho miwili inayowezekana. Mwisho mmoja ni ule aliouishi yeye—wenye maumivu, majuto, na ulemavu. Mwisho mwingine ni ule ambao wewe unaweza kuuchagua leo. Ni mwisho unaoanza na uamuzi mmoja: kuchukua hatamu ya afya yako.

Adui huyu mpya, Kiharusi, ananyemelea kimyakimya, lakini silaha za kumpiga vita ziko wazi na zinapatikana. Ni chaguo lako kutumia silaha hizo. Ni chaguo lako kubadili mlo wako, kuanza mazoezi, na kupima afya yako mara kwa mara. Ni chaguo lako kutumia teknolojia kama mashine ya kupima presha au saa ya kisasa kama mlinzi wako.

Mustakabali wako haujaandikwa. Uko mikononi mwako. Anza leo. Pima afya yako. Shika Hatima Yako.