KISUKARI

KISUKARI

Mchwa Mtamu: Adui Aliyejificha Kwenye Sahani Yako

Kiu Isiyoisha ya Mama Sofia

Mama Sofia alikuwa nguzo ya jamii yake pale Mwananyamala. Mwanamke shupavu, mfanyabiashara ndogondogo wa vitumbua na chai, ambaye kwa jasho lake aliwasomesha watoto wake watatu. Siku zake zilianza kabla jua halijachomoza na kuisha jioni, akiwa amechoka lakini mwenye furaha. Alipenda maisha, alipenda watu, na alipenda chai yake ya asubuhi iwe na sukari ya kutosha. "Utamu wa chai ndio unaoamsha mwili," alikuwa akisema huku akicheka.

Katika miezi ya hivi karibuni, Mama Sofia alianza kuhisi mabadiliko. Alikuwa akichoka haraka isivyo kawaida. Kiu ilimwandama mchana na usiku, na alikuta anakwenda msalani mara nyingi zaidi, hata kuamka usiku. “Ni uzee tu na jua hili la Dar,” alijipuuza. Hata macho yake yalianza kufifia, akiona vitu kama vina ukungu. Aliahirisha kwenda hospitali, akisema, "Ngoja nipate pesa kwanza, haya mambo ya 'check-up' ni ya watu wenye hela."

Siku moja, alipokuwa akiosha vyombo, alijikata kidogo kwenye kidole cha mguu. Kilikuwa ni kidonda kidogo tu, hakukipa uzito. Lakini wiki zilipita, na kile kidonda cha kisukari hakikupona. Badala yake, kilianza kutoa harufu na kubadilika rangi. Hapo ndipo hofu ilipoingia. Mtoto wake wa kiume, Joseph, alimpeleka hospitali kwa nguvu. Baada ya vipimo, daktari alimweleza kwa upole, "Mama, una ugonjwa wa kisukari."

Neno "kisukari" lilikuwa kama radi. Alishawahi kulisikia, lakini alidhani ni ugonjwa wa watu wengine, watu wa mjini sana. Hakujua kuwa adui huyu, huyu "mchwa mtamu," alikuwa tayari anatafuna afya yake kimyakimya, akianzia kwenye kikombe chake cha chai hadi kwenye kidonda kisichopona mguuni.   



Sura ya Kwanza: Kumfahamu Adui: Kisukari ni Nini?

Hadithi ya Mama Sofia ni ya wengi. Kisukari (au diabetes kwa Kiingereza) ni janga la kimya linaloathiri mamilioni ya Watanzania, wengi wao wakiwa hawajui. Takwimu za Shirikisho la Kisukari Duniani (IDF) zinaonyesha kuwa karibu watu milioni 2.9 nchini Tanzania wanaishi na ugonjwa wa kisukari, na inakadiriwa kuwa zaidi ya theluthi moja yao hawajagunduliwa.

Sasa, kisukari ni nini hasa? Fikiria mwili wako kama injini ya gari. Chakula tunachokula, hasa wanga, hugeuzwa kuwa sukari (glukosi) ambayo ni mafuta ya mwili. Ili mafuta haya yaingie kwenye seli na kutupa nguvu, tunahitaji ufunguo. Ufunguo huo unaitwa insulini, homoni inayotengenezwa na kongosho. Ugonjwa wa kisukari hutokea pale ambapo huu "ufunguo" haufanyi kazi vizuri.   


Kuna aina za kisukari kuu tatu:

  1. Kisukari cha Aina ya 1: Hapa mwili unashindwa kabisa kutengeneza insulini (ufunguo haupo). Mara nyingi huanza utotoni na mtu anahitaji kutumia insulini maisha yake yote.   


  2. Kisukari cha Aina ya 2: Hii ndiyo aina inayowapata watu wengi zaidi (karibu 90%). Hapa mwili ama hautengenezi insulini ya kutosha, au seli za mwili zinapuuza insulini iliyopo (ufunguo upo lakini haufungui vizuri). Aina hii inahusiana sana na mtindo wa maisha.   


  3. Kisukari cha Mimba: Hiki ni kisukari cha kupanda kinachowapata baadhi ya wanawake wakati wa ujauzito na mara nyingi huisha baada ya kujifungua, ingawa kinawaweka kwenye hatari ya kupata Kisukari cha Aina ya 2 baadaye.   


Adui huyu anapokuwa mwilini, sukari inashindwa kuingia kwenye seli na badala yake inazagaa kwenye damu. Hii sukari iliyozidi ndiyo inayoanza kuharibu viungo vya mwili taratibu, kama maji ya chumvi yanavyotafuna chuma.

Sura ya Pili: Chanzo cha Kisukari na Dalili za Hatari

Swali muhimu ni, kisukari kinasababishwa na nini? Ingawa kurithi kunaweza kuwa na nafasi, chanzo cha kisukaricha Aina ya 2 mara nyingi kinatokana na mtindo wetu wa maisha. Mabadiliko ya haraka katika miji yetu yamebadilisha jinsi tunavyokula na tunavyoishi.  

  • Vyakula Vinavyosababisha Kisukari: Tumeacha vyakula vya asili vyenye nyuzinyuzi nyingi na kuhamia kwenye vyakula vilivyosindikwa. Ulaji wa vyakula vyenye sukari nyingi (soda, juisi za pakiti, keki), wanga uliokobolewa (unga mweupe wa sembe na ngano, mchele mweupe), na mafuta mengi ndio unamlisha na kumkuza adui huyu.   

  • Ukosefu wa Mazoezi: Maisha ya kukaa ofisini, kwenye daladala, na mbele ya TV yamepunguza shughuli za mwili, na kusababisha uzito uliopitiliza, ambao ni kihatarishi kikubwa.

  • Shinikizo la Juu la Damu (Presha): Mara nyingi, presha na kisukari huenda pamoja, kila kimoja kikiongeza madhara ya kingine.   


Ni muhimu kuzitambua dalili ya kisukari mapema. Mara nyingi huanza kwa ujanja na watu huzipuuza. Jihadharini na:

  • Kiu ya ajabu na kunywa maji mengi.

  • Kukojoa mara kwa mara, hasa usiku.

  • Uchovu sugu na kukosa nguvu.

  • Njaa ya mara kwa mara hata baada ya kula.

  • Kupungua uzito bila sababu.

  • Kutoona vizuri (ukungu machoni).

  • Vidonda vinavyochelewa kupona.

  • Ganzi au miguu kuwaka moto.   


Ukiona dalili hizi, usizipuuze kama Mama Sofia. Huu ni wito kutoka kwa mwili wako ukiomba msaada.

Sura ya Tatu: Madhara ya Kisukari: Uharibifu wa Kimyakimya

Kama ugonjwa wa kisukari hautadhibitiwa, sukari iliyozidi kwenye damu huanza kushambulia viungo muhimu vya mwili. Haya ndiyo madhara ya kisukari ambayo kila mtu anapaswa kuyaogopa:   


  • Moyo na Mishipa ya Damu: Kisukari huharibu mishipa ya damu na kuifanya iwe migumu na myembamba. Hii huongeza hatari ya magonjwa ya moyo na kiharusi (stroke) kwa kiwango kikubwa.   


  • Macho (Upofu): Mishipa midogo ya damu kwenye macho (retina) huharibika, na kusababisha hali iitwayo diabetic retinopathy. Hiki ni moja ya vyanzo vikuu vya upofu kwa watu wazima.   


  • Figo (Kushindwa Kufanya Kazi): Figo hufanya kazi ya kuchuja damu. Sukari nyingi huharibu vichujio hivi vidogo, na kusababisha ugonjwa sugu wa figo ambao unaweza kuhitaji usafishaji damu (dialysis).   


  • Mishipa ya Fahamu (Neuropathy): Watu wengi wenye kisukari hupata ganzi, maumivu, au kuhisi miguu na mikono kuwaka moto. Hii ni kwa sababu sukari huharibu mishipa ya fahamu.

  • Vidonda vya Miguu na Kukatwa Mguu: Hili ni moja ya madhara yanayotisha zaidi. Kwa sababu ya uharibifu wa mishipa ya fahamu, mtu mwenye kisukari anaweza asihisi maumivu anapopata jeraha dogo mguuni. Pamoja na mzunguko mbaya wa damu, kidonda kidogo kinaweza kuwa kidonda cha kisukari kikubwa (diabetic ulcer) kinachooza na kusababisha haja ya kukata mguu ili kuokoa maisha.   


Madhara haya si hadithi za kutisha, ni uhalisia unaowakumba maelfu. Lakini habari njema ni kwamba, mengi ya madhara haya yanaweza kuzuilika.

Sura ya Nne: Shika Hatima Yako: Tiba na Matibabu ya Kisukari

Swali la msingi ni, je, ugonjwa wa kisukari unatibika? Ingawa hakuna tiba ya kuponya kabisa, unaweza kuudhibiti na kuishi maisha marefu na yenye afya. Nguvu ya kufanya hivyo iko mikononi mwako. Tiba ya kisukari na matibabu ya kisukari ni safari inayohusisha nguzo tatu kuu.   


1. Chakula Kama Dawa: Mgonjwa wa Kisukari Ale Nini?

Hii ndiyo nguzo muhimu zaidi. Unachoweka kwenye sahani yako kinaweza kuwa sumu au dawa. Hapa kuna mwongozo rahisi wa vyakula vya mgonjwa wa kisukari:   


Aina ya Chakula Vyakula vya Kupendelea Vyakula vya Kupunguza au Kuepuka
Wanga Nafaka zisizokobolewa (unga wa dona, mchele wa brown, mtama), viazi vitamu, mihogo, magimbi. Unga mweupe (sembe, ngano), mkate mweupe, wali mweupe, chipsi, biskuti, keki.
Protini Maharage, kunde, choroko, samaki, kuku (bila ngozi), mayai, maziwa ya mtindi (low-fat). Nyama nyekundu zenye mafuta mengi, nyama za kusindika (soseji).
Mbogamboga Mboga zote za majani (mchicha, matembele, spinachi), broccoli, karoti, nyanya, matango. Mboga zilizopikwa na mafuta mengi au chumvi nyingi.
Matunda Matunda yote kwa kiasi (pendelea kula tunda zima kuliko juisi). Tufaha, machungwa, mapera, papai. Juisi za matunda za viwandani, matunda yaliyokaushwa kwa sukari.
Vinywaji Maji ya kunywa, chai isiyo na sukari. Soda, juisi za paketi, vinywaji vyenye sukari nyingi, pombe.

Kanuni ya Sahani: Gawanya sahani yako katika sehemu tatu: Nusu (½) iwe mbogamboga. Robo (¼) iwe protini. Robo (¼) ya mwisho iwe wanga usiyokobolewa.   


2. Mwili Ufanye Kazi

Mazoezi husaidia mwili kutumia insulini vizuri zaidi na kudhibiti sukari. Huna haja ya kwenda 'gym'. Anza na kutembea kwa haraka kwa dakika 30 kila siku. Fanya kazi ndogondogo za nyumbani. Cheza na watoto. Lengo ni kuufanya mwili utoke jasho.   


3. Umuhimu wa Vipimo na Teknolojia

Huwezi kupigana na adui usiyemwona. Ni lazima ujue viwango vya sukari yako.

  • Hudhuria Kliniki: Nenda kliniki ya kisukari kama ulivyoshauriwa na daktari. Hii ni muhimu kwa ufuatiliaji na kupata dawa sahihi.   


  • Vifaa vya Kidijitali Nyumbani: Teknolojia imerahisisha maisha. Vifaa vidogo vya kupima sukari (glucometers) vinapatikana na vinakupa uwezo wa kujua namba zako ukiwa nyumbani. Hii inakupa nguvu ya kujua ni chakula gani kinapandisha sukari yako na kurekebisha mlo wako. Serikali ya Tanzania inahimiza matumizi ya teknolojia ya kidijitali kuboresha afya, na wewe unaweza kuwa sehemu ya mapinduzi haya.   


Hitimisho: Chaguo la Mama Sofia, na Chaguo Lako

Baada ya mshtuko wa awali, Mama Sofia alikabili ukweli. Kwa msaada wa mtoto wake na daktari, aliamua kupigana. Alibadilisha mlo wake. Chai yake sasa haikuwa na sukari, lakini aligundua utamu mpya katika matunda. Alianza kutembea kila jioni. Kidonda chake cha mguu, kwa matibabu sahihi, kilianza kupona. Alinunua kiglucometer kidogo na akajifunza kupima sukari yake.

Leo, Mama Sofia bado ni nguzo ya jamii, lakini kwa namna tofauti. Amekuwa balozi wa afya. Anawashauri wenzake kuhusu dalili ya kisukari na umuhimu wa kupima afya. Amegundua kuwa afya ni bora kuliko mali.   


Hadithi yako haipaswi kuwa ya maumivu na majuto. Unaweza kuchagua njia ya Mama Sofia ya ushindi. Kisukari ni adui, lakini ni adui anayeweza kudhibitiwa. Anza leo. Punguza sukari. Ongeza mboga. Tembea zaidi. Na muhimu zaidi, nenda kapime afya yako. Afya yako iko mikononi mwako. Usisubiri kiu isiyoisha ije kukukumbusha.